EN İYİSİ İKİTEKERLEKLİSİ
Tarih: 13.08.2003 Saat: 14:08 Gönderen: webmaster
|
|
OTSUKARCI bildirdi: "Motorlu tasitlar yakitsizliktan kivrandikca bisiklet yollara geri donecek. Esas Cekiciligini, biftek, sarap, kizarmis patates veya surucunun hoslandigi baska bir yakitla calisabilmesinden alsa da, bisiklet ayni zamanda bir teknoloji saheseridir. Bisikletin olaganustu ozelliklerinden bir kismi da hala tam olarak anlasilmadi.
Tekerlek Buyuk olasilikla bundan 5000 yil once icat edilmisti, ancak gerekli malzemeler ve yontemler daha onceden var oldugu halde, on dokuzuncu yuzyilin nerdeyse ortalarina dek uygun bir insan tasima mekanizmasi gelistirilemedi. Bisikletin tartismasiz mucidi Dumfriesshire'li (İskocya'da bir bolge) demirci Kirkpatrick Macmillan'in pedalla cevrilen iki tekerleklisi, ilk kez1839 yilinda yollara dustu.
Bu makine ticari olarak cok basarili olmadi. Oysa velosipet (Fransa'da 1863 yilinda imal edildi.) cok yayginlasti.Pedallar dogrudan on tekerlekleri donduruyordu. Bu nedenle, pedallarin tam bir donusu surucuyu tekerlegin cevre uzunluguna esit bir mesafe kadar hareket ettiriyordu. Bu nedenle, pedallarin tam bir donusu surucuyu tekerlegin cevre uzunluguna esit bir mesafe kadar hareket ettiriyordu; bu da makul bir hiza ulasmak icin surucunun cilgin gibi pedal cevirmek zorunda oldugu anlamina geliyordu. Soz konusu makine, gunumuzun diliyle soyleyecek olursak, tek vitesliydi.
Bu soruna getirilen ilk ama pek de zekice olmayan cozum on tekerlegi buyutmekti. Boylece “Peni-ceyrek-peni” adi verilen, on tekerlegi buyuk arka tekerlegi kucuk tasarim ortaya cikti. Modern bisiklet, uygun buyuklukteki tekerleklerle istenen vites buyuklugune olanak taniyan zincirin kullanilmasi ile 1879 yilinda gelistirildi. 1885 yilinda, Coventry’de imal edilen Rover marka bisikletin zincirle hareket ettirilen rulmanli poyralari (Tekerlek gobekleri) ve celik borudan yapilma bir iskeleti vardi; aslinda birkac yil sonra eklenecek ici hava dolu lastikler disinda, gunumuzde bisikletin butun temel parcalarina sahipti.
Bisiklet, en verimli ulasim aracidir. En az enerji tuketimi ile hareket eden bir mekanizma olarak, insan ve bisikletin birlesimi, her turlu canlidan veya makineden daha iyi isler.
Farkli mekanizmalarin verimliliklerini karsilastirmanin en kolay yolu, bir gramlik bir kutleyi bir kilometre boyunca tasirken kullanilan enerjiyi hesaplamaktir. Normak hizla yuruyen bir insan, bir gram agirlik icin kilometrede yaklasik 3 julluk bir enerji harcar. Bu deger, bir tavsaninkinden ya da bir helikopterinkinden cok daha iyi, bir otomobilinkine neredeyse esit, fakat bir jet ucagininki kadar iyi degildir.
Insan bir bisiklete bindiginde enerji tuketimi, kilometrede bir gram agirlik icin 0,6 jule duser. Hareket eden hicbir hayvan veya makine bu degere ulasamaz. Bir insan, yururken tukettigi enerjiyi tuketerek, bisikletle (ruzgarin artan direnci de hesaba katildiginda) iki veya uc kat hizli yol alabilir.
Bu etkileyici iyilesmenin nedenlerini anlamak zor degil. Yurumek, engebeli arazide yol almak icin iyi bir yontemdir, ancak oldukca musrifce bir eylemdir. Ayakta hareketsiz dururken bile, vucudumuzu tasimak amaciyla bacak kaslarimizi gergin tutmak icin bir miktar enerji harcariz. Yurume esnasinda, vucudun kaldirilip indirilmesine oldugu kadar ayaklarla yer arasindaki surtunmeye de buyuk miktarda enerji harcanir.
Bisiklet surucusu daha iyi organize olmustur. Oturuken, vucudunun durusunu korumak icin cok fazla enerji harcamaz. Enerji savurganligina yol acan hizlanma veya yavaslamalardan sakinarak, bacaklarini ve ayaklarini nerdeyse sabit bir hizla hareket ettirir. Surtunmeden kaynaklanan kayiplar, ayaklarin yerine tekerleklerin kullanilmasiyla buyuk olcude azaltilir.
Durust olmak gerekirse, enerji ustunlugu gorundugu kadar buyuk degildir. Insanin kas gucunun, enerji krizinden hic etkilenmeyen bir nimet oldugu dusunlebilir. Oysa bu dogru degil, besin uretiminde gittikce artan miktarlarda yakit kullaniliyor. Tarim makinelerinin calistirilmasi, kimyasal gubrelerin ve ilaclarin uretimi icin enerji gerekiyor. Yine de, bisiklet surmek icin gereken ek yakit tuketimi, baska herhangi bir ulasim bicimindeki yakit tuketiminden cok daha az. Bir yerden bir yere gitmek soz konusu oldugunda bisiklete binmek kesinlikle, dunyadaki yakit kaynaklarini en az kullanan yontemdir.
Buhar makinesi gibi bisiklet de, bilimin yol gostericiligi veya bilimsel birikim olmadan da teknolojinin basarili olabildigine iyi bir ornektir. Aslinda bisiklet, demirciler yerine bilim adamlari tarafindan tasarlanmis olsaydi, belki de hic calismayacakti. Bugun bile bisikletin olaganustu dengesini aciklamak zor.
Ingiliz kimyager Dr.David Jones, 1960’larda bu konu uzerinde calisti. Surucusu olmayan bir bisikletin birakildiginda bir veya iki saniye icinde yere dustugunu gozlemledi; oysa bisiklet itilip birakildiginda, dusene kadar hafif bir egri cizerek 20 saniye kadar ik durumda kaliyordu. Suruculu bir bisikletin, ozellikle yuksek hizlarda cok dengeli oldugu herkesce bilinir. Dr. Jones bunun nedenini arastirdi ve bir yanit bulmak icin bazi ilginc deneyler yapti.
Akla ilk gelen yanitlardan biri, cocuklarin cevirdikleri cemberlerde oldugu gibi, yapisindaki dengelilikle on tekerlegin, bir jiroskop (cayraskop) olarak islev gormesidir. Peki bisiklet, arka tekerlegini pesinden surukleyen bir cember mi sadece?
Dr.Jones, on tekerlegin aksina ikinci bir tekerlek takarak bir deney yapti. Bu ikinci tekerlek biraz daha kucuktu ve yere degmiyordu. Bu tekerlegi yere degen tekerlekle ayni yonde dondurdugunde, surucusuz bisiklet hic olmadigi kadar dengeli oluyordu; oysa jiroskop etkisini, serbest tekerlegi ters yonde dondurerek bozdugunda, bisiklet hemen dusuyordu. Bununla birlikte, iki on tekerlegi olan bisikletine binip surdugunde, ne yone dondurulurse dondurulsun serbest tekerlegin hicbir etkisi olmuyordu. O halde, bisikletin aslinda jiroskopik kuvvetlerle dengede kalan bir cember oldugu dogruydu ama yalnizca surucusuzken.
Normal bir sekilde suruldugunde bir bisikleti dik tutan sey nedir? Dr. Jones’un meslektaslarindan biri, dengeyi saglayan seyin tekerleklerin genisligi oldugunu ileri surdu; diger bir deyisle, bisiklet tekerleklerinin ince birer yol silindirine benzedigini soyluyordu. Ancak bu gorus arastirilmaya deger bulunmadi. Dr.Jones dengesiz bisikletler yapmaya calisarak cesitli kuramlari da inceledi fakat yaptigi butun bisikletler kolayca surulebiliyordu.
Sonra bir bilgisayar programi hazirlayarak tasarim calismalarina devam etti ve en sonunda da on tekerlegi tutan catali uzatip tekerlegi normal konumundan on santimetre kadar one dogru alarak, dengesiz bir bisiklet yapmayi basardi. Bu aracin kullanilmasi cok zordu ve surucuz oldugunda butunuyle dengesizdi. Bilgisayar ayrica 1879 tarihli Lawson Guvenli Bisikleti’nin, ondan sonra yapilan butun ticari modellerden daha dengeli olmasi nedeniyle, iyi bir adlandirma oldugunu gosterdi.
Bisikletin neden bu kadar iyi calistigini hala bilmiyoruz. Belki de girisimci bir universite bu soruya bir yanit bulabilir.
Bilim Is Basinda
John Lenihan
Ceviri Baris Bicakci
Tubitak populer bilim kitaplari
"
|
| |
Ortalama Puan: 5
Toplam Oy: 3
|
|
